Tranh luận thường đi kèm với ba chữ T.L.B – nhưng không phải theo cách bạn nghĩ.
Một là: “Tôi Lạy Bạn” – thường đi kèm phụ đề ngầm: “Bạn ngu vừa thôi, tôi bó tay!”, hoặc “Lần sau bạn chỉ cần nói ‘Tôi bị ngu’ là đủ rồi.” Ngắn gọn: bạn quá kém, tôi không buồn tranh luận.
Hai là: “Tao Là Bố” – thường là một tràng lý lẽ cao siêu, kèm theo thái độ dạy đời: từ đỉnh cao trí tuệ nhìn xuống đám đông thấp kém. Tóm lại: “Mày có mắt mà không thấy Thái Sơn à? Để tao chỉ cho mày biết đẳng cấp là gì.”
Cả hai thái độ trên đều là biểu hiện của cảm xúc lấn át lý trí, tranh luận để thắng chứ không để hiểu. Giữ mãi trạng thái này sẽ khiến tư duy trì trệ, dẫn đến u mê dài lâu.
Muốn thoát khỏi vòng luẩn quẩn đó, cần đến một T.L.B khác: “Tỉnh Lên Bạn”.
Bài viết này xin giới thiệu một cuốn sách giúp bạn “tỉnh” hơn khi tranh luận:
“Phản biện như một chuyên gia” (từ đây viết tắt là “Phản biện“) của tác giả Lang Minh, với công cụ ba phần:
T = Tuyên bố, L = Lý lẽ, B = Bằng chứng.
Cuốn sách không chỉ giúp bạn tranh luận mạch lạc, mà còn hướng bạn đến một phiên bản T.L.B thân thiện hơn: “Ta Làm Bạn”: tranh luận để hiểu nhau, phát triển tri thức, hoàn thiện bản thân.
Một cuốn sách kỹ năng hay
Bàn về thể loại sách kỹ năng, Mortimer Adler trong cuốn “Đọc sách như một nghệ thuật” có đưa ra 2 tiêu chuẩn đánh giá một cuốn sách chất lượng của dòng sách này:
(1) Cuốn sách đó phải có những hướng dẫn cụ thể thực tiễn để người đọc làm theo và đạt được kết quả mong muốn. Ví dụ: Sách dạy nấu ăn thì phải có công thức và các bước để người đọc làm theo và nấu ra được món ăn.
(2) Việc đạt được kết quả ở trên phải dẫn người đọc đến gần hơn cái đích về lý tưởng, giá trị sống của họ. Ví dụ như sách nấu ăn dạy người ta nấu ra được món ăn nhưng mà nếu độc giả là người theo lý tưởng ăn chay thì công thức khi nấu ra được phải thực sự đảm bảo thuần chay bổ dưỡng cho người ăn chay.
Xét theo 2 tiêu chí này, cuốn “Phản biện” của Lang Minh là một cuốn sách chất lượng cao, bởi vì:
(1) Cuốn sách mang lại 1 bộ công cụ đơn giản (T.L.B. – Tuyên bố, Lý lẽ, Bằng chứng) cùng những hướng dẫn chi tiết, ví dụ cụ thể từ đời sống xã hội Việt Nam để giúp người đọc áp dụng làm theo ngay, nhìn thấu cốt lõi và đánh giá độ mạnh yếu của từng lập luận.
(2) Làm được điều này, người đọc sẽ đạt được mục tiêu có tính giá trị quan trên con đường rèn luyện tư duy, mở mang tri thức hoàn thiện bản thân. Mục tiêu về giá trị sống này được Lang Minh đưa ra ngay từ phần Dẫn nhập (trang xxvi).
Anh như người thầy giáo đứng ở cửa lớp, đưa ra ngay 3 quy tắc người học/người đọc phải đồng ý trước khi vào lớp/trước khi đọc tiếp cuốn sách. Đọc tiếp có nghĩa là đồng ý với 3 quy tắc này. Vậy 3 quy tắc ngưỡng cửa này là gì?
Rõ ràng, sòng phẳng về xuất phát điểm giá trị quan
Tác giả Lang Minh đặt ra 3 quy tắc trước khi vào đọc sách, mà nếu đọc tiếp có nghĩa là đồng ý:
Quy tắc 1: Không đi tìm đúng/sai tuyệt đối mà tập trung vào đo lường độ mạnh/yếu của luận cứ, lập luận.
Quy tắc 2: Luận cứ có lúc được nói ra rõ ràng nhưng cũng có nhiều lúc ở dạng ngầm thể hiện không nói ra đầy đủ. Tuy nhiên chúng ta cần diễn giải rõ ràng mọi luận cứ với các thành phần của nó (tuyên bố, lý lẽ, bằng chứng), — kể cả nếu như việc diễn giải đấy mang tính chủ quan. Và khi đó hãy khiêm tốn thừa nhận là có thể còn có những diễn giải khác.
Quy tắc 3: Đứng trước 1 vấn đề có nhiều góc nhìn khác nhau, đừng vội chọn phe đúng sai, hãy đọc kỹ luận cứ các bên trước.
Trong phần còn lại của 205 trang sách, những lý thuyết, kỹ thuật và ví dụ sẽ giúp bạn rèn luyện tư duy dựa trên 3 quy tắc này. Bạn sẽ được luyện cách suy nghĩ, đặt câu hỏi phù hợp, không phải để giúp bạn luôn đúng, mà là để giúp bạn nhìn ra cốt lõi của mọi quan điểm-lập luận, không phải là để giúp bạn cãi gì cũng thắng, mà là để giúp bạn biết cách đặt câu hỏi, biết cách đối thoại khi gặp khác biệt về quan điểm.
Nếu bạn muốn lúc nào cũng đúng, muốn mình luôn thuộc phe “chính nghĩa”, và ác quỷ hóa phe đối lập, thì cuốn sách này không dành cho bạn. Và rộng hơn nữa, bạn không cần đến… tư duy phản biện.
Khung lý thuyết T.L.B
Sự sòng phẳng rõ ràng về xuất phát điểm của Lang Minh giúp cho người đọc yên tâm về đích đến của họ nếu như làm theo được những hướng dẫn trong “Phản Biện”.
Vậy những hướng dẫn trong “Phản Biện” có thực sự giúp ích cho người đọc?
Khung lý thuyết xương sống của cuốn sách là:
Luận cứ = Tuyên Bố + Lý Lẽ + Bằng Chứng
Khung TLB này đơn giản dễ nhỡ, mỗi yếu tố trong (Tuyên Bố, Lý Lẽ, Bằng Chứng) đều có 1 chương riêng để phân tích, giải thích chi tiết kèm theo những ví dụ minh họa đời thường, giúp người đọc dễ tiếp nhận.
Thay vì tập trung vào liệt kê phân tích các lỗi ngụy biện (có thể sẽ mất thời gian với một danh sách dài mà chưa chắc mang đến cách làm mạnh lập luận), Lang Minh chủ ý sử dụng khung T-L-B làm công cụ để đâm thẳng vào lõi của lập luận. Nếu lập luận có ngụy biện, lỗi ngụy biện đó sẽ hiện rõ ra khi phân tích cấu trúc T-L-B của lập luận và độ chặt chẽ của liên kết giữa các thành phần này. (185-188,“Phụ lục:Ngụy biện nhìn từ cấu trúc C-R-E”)
Không chỉ giải thích Tuyên bố, Lý lẽ, Bằng chứng là gì, “Phản biện” còn phân loại, phân tích cách sử dụng, triển khai 3 yếu tố này trong thực tiễn lập luận.
Có một điểm tưởng như đơn giản không nói cũng biết, nhưng thực ra lại cần chút chú ý đọc chậm lại từ người đọc. “Tuyên bố”/”Claim” là gì?
Ở đây Lang Minh lựa chọn sử dụng định nghĩa đến từ cuốn “”Cẩm Nang Tư Duy Phản Biện Và Lập Luận Hiệu Quả” (tác giả: Colin Swatridge) mà anh cũng là dịch giả bản tiếng Việt.
Tuyên bố = B [X v Y]
B = Bối cảnh của tuyên bố, thông tin nền
X = 1 khái niệm gốc, 1 chủ thể của lời khẳng định
X = là khái niệm mở rộng có liên quan đến X, là 1 chuỗi mô tả, hành động, tính chất liên quan đến X
v = là một động từ, cho thấy mỗi liên quan giữa X và Y cụ thể nó là gì
Đưa lời khẳng định quan điểm của bản thân, của người khác về công thức B [X v Y] sẽ giúp làm sáng rõ và hiểu rõ hơn người khác đang muốn nói gì, hoặc không ít lúc cũng là để hiểu rõ chính mình đang muốn nói gì.
Lấy ngay 1 ví dụ bằng cách soi lại vào chính cuốn sách này, dưới đây là 1 tuyên bố về cuốn “Phản biện”
B = Trong bối cảnh thị trường sách Việt Nam có phần lớn đầu sách về Tư duy phản biện được dịch từ sách nước ngoài,
X = Cuốn “phản biện như một chuyên gia” của tác giả Lang Minh người Việt Nam
v = mang đến (cho người đọc)
Y = một trải nghiệm thuần Việt về ngôn ngữ và nội dung, có giá trị rèn luyện thực tế, hướng đến lý tưởng đối thoại văn minh với những vấn đề gây tranh cãi với nhiều góc nhìn.
Trong sách còn nhiều hướng dẫn cụ thể về cách lựa chọn và triển khai lý lẽ, bằng chứng kèm theo những ví dụ cụ thể từ những bài xã luận trong chuyên mục “Góc nhìn” của vnexpress để làm theo và có những bài tập phân tích cụ thể từng những góc nhìn này ở cuối mỗi chương. Đây cũng chính là điểm khiến cho “Phản biện” có tính thực chiến, giúp người đó không chỉ hiểu mà còn có cơ hội động não làm theo trong từng giai đoạn của cuốn sách.
Hình thức trình bày thân thiện, dễ sử dụng
Hình thức trình bày là một điểm mạnh khác của cuốn sách, giúp cho người đọc dễ sử dụng.
Cuốn Phản biện được trình bày thân thiện với người đọc, đọc lướt cũng được, mà sau khi đọc lướt quay lại đọc chậm cũng thuận tiện dễ tra cứu.
Cuốn sách được sắp xếp một cách ngăn nắp, cẩn thận: các bảng biểu, phần tóm tắt cuối mỗi chương, bảng tài liệu, phụ lục với danh sách chi tiết các cuốn sách tham khảo, tra cứu thuật ngữ theo số trang ở cuối sách…
Một ví dụ cụ thể về tính tiện dụng của cuốn sách là Sơ đồ cấu trúc của luận cứ (trang xxix) ngay đầu cuốn sách: Rất tiện dụng cho dù bạn quay lại để ôn bài hay nhìn lướt qua để nắm kiến thức mang đi dùng ngay
Tuy vậy đây không phải là một cuốn sách bạn có thể đọc kỹ một cách dễ dàng.
Bạn sẽ cần bỏ công sức vì các ví dụ và câu hỏi bài tập kèm theo đi từ đầu đến cuối mỗi chương không hề ít. Nếu thực sự muốn có được một sự thụ đắc về mặt kỹ năng, bạn sẽ cần phải độc chậm để động não cùng các ví dụ, các câu hỏi.
Mặt khác nhờ thiết kế thân thiện của cuốn sách, bạn vẫn có thể đọc lướt để “nếm” qua cuốn sách và quay lại đọc chậm luyện công sau. Phản biện xứng đáng là 1 cuốn sổ tay thực chiến mang theo để thỉnh thoảng lôi ra luyện tập.
Ta Làm Bạn
Đầu cuốn “Phản biện như một chuyên gia”, tác giả Lang Minh đặt mục tiêu giúp người đọc làm quen với tư duy phản biện một cách sống động mà vẫn gần gũi với đại chúng. Có thể nói Lang Minh đã gần như đạt được mục tiêu này với cuốn sách nhờ xuất phát điểm giá trị rõ ràng, nội dung dễ hiểu gần gũi, và cách trình bày thân thiện tiện dùng cho người đọc lướt cũng như đọc sâu.
Ở trên nói “gần như” là vì để thực sự đạt được mục tiêu của tác giả, một phần không nhỏ vẫn nằm ở phía người đọc: Liệu bạn đã sẵn sàng bỏ công làm các bài tập hướng dẫn trong từng chương sách và áp dụng những gì học được trong cuộc sống?
Làm tốt được như Lang Minh chỉ dẫn thì bạn sẽ tỉnh lên với T-L-B, và sẽ có thể nói “Ta Làm Bạn” khi phản biện lại quan điểm của người khác, khi đưa ra quan điểm của mình.
Công bằng hơn trong cái nhìn, cân bằng hơn về cảm xúc để tránh được hung hăng, hằn học, tránh được những tuyên bố thừa thãi không có tính đóng góp cho thảo luận, để có thể đi xa hơn trên con đường lý tính, trí tuệ.